Iako tema javnih spomenika u poslednjih tridesetak godina nije prestajala da bude predmet različitih sporova, ova je tema u Srbiji postala još aktuelnija kada je nedavno doneta odluka i započeta izgradnja megalomanske bronzane figure Velikog župana Stefana Nemanje ispred bivše železničke stanice u Beogradu. Posle okončanja socijalističkog društveno-ekonomskog eksperimenta u istočnoj Evropi krajem 1980tih godina, pitanje spomenika je postalo važan aspekt difamacije socijalističkog perioda. Za taj period je važila mantra da ga je karakterisala hipeprodukcija spomeničke plastike, pa su golemi bronzani Lenjini i Staljini uglavnom bili rušeni ili premeštani u nekakve parkove skulptura koji bi trebalo da postanu neka vrsta otvorenih muzej socijalističke “strave i užasa”. Ali ova praksa je srazmerno kratko trajala i već je krajem 1990tih uočeno da ti spomenici imaju svoju istorijsku i kulturnu vrednost te oni od tada postaju manje predmet uklanjanja i uništavanja a više predmet znatiželje ili želje za posedovanjem. S ulaskom u 21. vek socijalistički spomenici i druge sitnije memorabilije iz tog perioda postaju sve intrigantniji ili kao neka vrsta “ironičnih predmeta” ili pak kao neka vrsta provokacije za dominatno anti-komunistički diskurs koji kroz pojam “totalitarnog” nastoji da izjednači komunističke i fašističke politike 20. veka.
Međutim, ono što je usledilo – a ovo se posebno odnosi na drugu deceniju 21. veka kada dolazi do jačanja praktične sprege izmedju ekstremno desnih državnih politika i neo-liberalnog shvatanja ekonomije – donelo je sve obimniju produkciju nove spomeničke plastike. Naročito diljem bivšeg socijalističkog sveta počinju se sve više podizati spomenici nacionalnim herojima i ličnostima iz religijskih mitova, pa i savremenim post-komunističkim političarima, i ova produkcija počinje da nadmašuje onu iz socijalističkog perioda za koju je važilo da je tone bronze, kamena i betona ugradilo u hiper-ideologizovane statue u javnom prostoru. Uzmimo primer Hrvatske gde je u ovom veku već podignuto tridesetak spomenika Franji Tuđmanu. Poređenja radi, javnih statua Josipa Broza Tita bilo je daleko manje, a u centrima velikih gradova gotovo da ih uopšte nije ni bilo.[1] Slučaj “ospomeničavanja” Skoplja koje će postati grad sa najvećim brojem spomenika po glavi stanovnika već je postao specifičan i svetski poznat kuriozitet, ali može se reći da je hiperprodukcija spomenika jedna od ključnih kultur-ideloških karakteristika današnjice.
Otuda je i spomenik Stefanu Nemanji deo jednog procesa koji karakteriše “iliberalne demokratije”. Spomenik se podiže u slavu ličnosti iz 12. veka kako bi se konstruisao kontinuitet Raške kneževine i savremene Srbije, što je u krajnoj liniji i sasvim očekivana politička odluka. Na inicijativu predsednika Republike odluku o izboru projekta za ovaj spomenik je donela devetočlana komisija u kojoj su većinu imali političari a od onih članova komisije za koje se može reći da su “iz struke”, svakako je najpoznatije ime bilo pokojnog Miodraga Živkovića koji je pak izašao iz komisije i napisao tim povodom oštro saopštenje. Posao se tako poverava ruskom autoru, a cenu projekta, i to iz kog je budžeta novac obezbedjen, javnost u Srbiji još uvek nije saznala.[2] Sam spomenik je postao za stručnu javnost sporan iz niza razloga. Pre svega je sporna njegova veličina (od 23,5m) čime će on postati ubedljivo najveći figuralni spomenik u Srbiji. Do sada je to bio spomenik Stevanu Filipoviću u parku na brdu Vidrak iznad Valjeva (figura od oko 10 metara, odnosno 15.5 metara sa postoljem), dok je Pobednik, simbol Beograda, otišao “samo” 17.5 metara u visinu sve zajedno sa stubom na kom se nalazi figura od svega 4.5 metara. Sporna je dakako i ikonografija ovog spomenika, koji kao postolje ima slomljeni vizantijski šlem, pa se samo može nagadjati šta ta simbolika znači, s obzirom da Nemanja nije izvojevao nekakvu pobedu nad vizantijskim carstvom, već je morao ponizno da klekne pred Manojlom Komninom. Pri tom Nemanja na vlast dolazi uz pomoć Mletačke republike i Mađara, a posle omogućava i prolaz latinskih krstaša kroz Srbiju u daljem pohodu ka istoku koji će nešto više od decenije kasnije kulminirati i njihovim osvajanjem Konstantinipolja 1204. Na ovom spomeniku Nemanja se, kao boginja Atina iz Zevsove glave, ispiljuje iz slomljenog vizantijskog šlema što, pretpostavljam, znači da je Srbija simbolička naslednica pobeđenog vizantijskog carstva a u toj pobedi je učestvovao i sam “osnivač srpske države” (sic!) i to kao “zapadni čovek” koji je podržavao i pomogao latinsku okupaciju grčko-pravoslavnog istoka. Iako je ikonografski rešen kao stariji čovek, po uzoru na freske Sv. Simeona pod kojim imenom se zamonašio, Nemanja umesto krsta u ruci vitla mačem. O nizu drugih simboličkih i estetskih nesporazuma koje ovaj spomenik odašilje, kolege su već pisale.[3]
Kao i mnoge druge ideje u današnjoj Srbiji i inicijativa za izgradnju ovog spomenika je potekla od predsednika Vučića koji je o ovom spomeniku izjavio da njegova izgradnja „nije pitanje nacionalnog naboja, već elementarnog odnosa prema istoriji“. Kao i mnogo šta drugo što predsednik izgovara i ovaj iskaz u potpunoj je suprotnosti od istine i svoju osnovnu funkciju ima da bi zamaglio istoriju u porekao činjenice. Ovaj spomenik nikako ne predstavlja “elementarni odnos prema istoriji” već upravo i jedino “građenje nacionalnog naboja” zbog kog je Srbija i ispala iz istorije tokom 1990tih, i propala u ambis para-istorijske mitomanije. Ako bismo teorijski prišli ovom pitanju, ono je već uveliko elaborirano u onoj vrsti kulturne teorije koja je još od osamdesetih godina prošlog veka analizirala karakteristike epohe koja je nazvana “postmodernom”. Dovoljno je samo otvoriti čuvenu knjigu Fredrica Jamesona, objavljenu prvi put 1991, i pročitati prvu rečenicu koja skicira kulturno-istorijske okolnosti u kojima ovaj spomenik nastaje. Jameson kaže: “Najsigurnije je shvatiti pojam “postmodernog” kao pokušaj da se sadašnjost misli istorijski u epohi koja je najpre zaboravila da misli istorijski”.[1]
U konkretnom primeru situacije u današnjoj Srbiji, zaborav “istorijskog mišljenja” jedna je od glavnih karakteristika pa i temeljni oslonac ovdašnjeg društveno-političkog ustrojstva. Ovo se pre svega odnosi na politički projekat “istorijskog revizionizma” koji istovremeno opsesivno eksploatiše istoriju kao područje koje služi dekorativnoj autorizaciji pogubnih političkih procesa dok se istorijske činjenice koje nisu po volji ideologije na vlasti opsesivno brišu i negiraju. Ovo se pre svega odnosi na temeljnu reviziju Narodnooslobodilačke borbe kroz izjednačavanje partizanskog i četničkog pokreta, ali i na još skoriju istoriju, onu koja se odnosi na ratove 1990tih i na relativizaciju i poricanje masovnih zločina počinjenih u ime srpskog naroda i države. Opet sve ovo nije samo karakteristika Srbije već generalni simptom situacije koja se karakteriše pojmom “post-istine” i gde se izmedju izvedenih činjenica i njihovog tumačenja, i “alternativnih istorija” zasnovanih na ideološkim konstrukcijama više ne pravi kvalitativna razlika, dok je kvantitet na strani neutemeljenih fantazama koji imaju jedino za cilj da podignu “ponos” nacije. Spomenik Nemanji jeste izgradnja takvog “ponosa”, dakle nacionalnog falusa, većeg nego što je bio i jedan pre. U psihoanalitičkoj teoriji falus je zapravo označitelj nekog manjka. On simbolički stoji umesto nečeg što ili ne postoji ili nečeg što se njime prikriva.
U slučaju podizanja spomenika Velikom županu Raške, prikriva se niz stvari, i to ne samo istorijskih. Pre svega se prikriva nasilje nad javnim prostorom koje se danas u Beogradu obavlja tako što se funkcionalni objekti defunkcionalizuju (železnička stanica, bioskopi, kulturni i društveni centri, parkovi i šetališta, i drugi prostori i objekti koji su od javnog značaja) a umesto toga novac građana se koristi ili za podizanje simboličkih falusa kakav je ovaj spomenik, ili pak za investicije uz pomoć kojih se grade objekti isključivo u korist privatnog interesa. Spomenik Nemanji se nalazi na trouglu između Železničke stanice koja to više nije, bioskopa koji to više nije, i Pošte – koja jeste i dalje Pošta ali zar se ne može iz današnje perpektive ubrzane entropije zamisliti da i Pošta uskoro nestane i bude zamenjena privatnim kurirskim službama i digitalnim platformama? U tom istom trouglu se nalazio i jedan, očigledno mrtvorođeni spomenik žrtvama ratova devedesetih, koji je i sam bio rezultat jednog neubedljivog rešenja i jednog nemuštog konkursnog zadatka koji je raspisala prethodna gradska vlast. Ovaj uklonjeni spomenik, kao i podizanje ostalih spomenika u Beogradu u poslednje dve-tri decenije, pokazuje kako je pitanje simboličkog markiranja javnog prostora, a posebno umetnosti u javnom prostoru, nešto mnogo kompleksnije od izlivanja bronzanih figura velikih muškaraca i uopšte jednog “faraonskog” pristupa inženjeringu urbanog prostora kom trenutno svedočimo. Da bi se postigao napredak privatnog kapitala neophodno je iscrpsti sve zajedničke resurse, javne objekte svesti na ruine, a istorijski horizont suziti na rodoslov vođa kojim se želi autorizovati aktuelna vlast. Enormno prisustvo ovog spomenika u visini jedne sedmospratne zgrade, u funkciji je odvlačenjenja pažnje sa vitalnih pitanja srpskog društva kako bi se prikrilo sve što u neposrednoj okolini ovog spomenika, i u čitavom gradu više ne postoji. U čuvenoj knjizi Maršala Bermana, „Sve što je čvrsto topi se u vazduhu“, opisuju se fizičke i društvene transformacije jednog grada koje nastoje da gurnu siromaštvo izvan domašaja pogleda. Ali, kako kaže Berman, „sjaj osvetljava krš, ruine i mračne živote ljudi na čiji račun sijaju blešteća svetla“.[2]
Branislav Dimitrijević
Tekst je nastao iz diskusije o spomeniku Stefanu Nemanji i transformacijama gradskih prostora u kontekstu politika sećanja: https://www.youtube.com/watch?v=4ixgY2-vcn0
[1] Fredric Jameson, Postmodernism or The Cultural Logic of Late Capitalism, Verso, London, 1991, str. IX.
[2] Marshall Berman, All That Is Solid Melts Into Air – The Experience of Modernity, Verso, London 1983, str. 153.
[1] O ovoj temi videti: B. Dimitrijević, “Titomaginarium – A brief introduction to the ambivalence of the “cult” of Josip Broz Tito in socialist Yugoslavia”, Monuments should not be trusted, Nottingham Contemporary, 2016. https://www.academia.edu/20433983/Titomaginarium_a_brief_introduction_to_the_ambivalence_of_the_cult_of_Josip_Broz_Tito_in_socialist_Yugoslavia_
[2] U međuvremenu je isplivao podatak sa carinske deklaracije po kojoj je samo uvezeni materijal u vrednosti od 9 miliona evra, što će reći da konačna cifra sa svim honorarima, ugrađivanjima, transportima i drugim troškovima iznosi verovatno više od 10 miliona evra.
[3] Videti tekst Nenada Makuljevića: https://pescanik.net/megamitomanija-kao-politicko-propagandni-i-zabavni-program-spomenik-stefanu-nemanji-na-savskom-trgu/
