Dok su se 2021. u obeležavanju ratnih događaja iz 1991. godine ponavljali brojni aspekti savremenog hrvatskog nacionalizma, zvaničnici vlade su se držali podalje od demoniziranja Srba u Hrvatskoj kao etnički Drugih.
Piše: Sven Milekić
Hrvatska vlada, predvođena Hrvatskom demokratskom zajednicom (HDZ), uložila je 2021. godine mnogo truda u obeležavanje 30 godina od početka rata 1991. godine.[i] Sama 1991. nosi poseban značaj kao godina kada je počeo rat i kada su srpske snage napale hrvatske gradove i počinile zločine nad Hrvatima. Istovremeno, mnogi građani su se dobrovoljno prijavili da se pridruže novoformiranoj i slabo naoružanoj vojsci da brane zemlju u nastajanju. Dakle, s vremenom, u popularnoj kulturi, medijima i među veteranima, „Gde ste bili 1991?“ postalo je suštinsko pitanje testiranja nečijeg patriotizma.
Tridesetogodišnjica je došla u specifičnom kontekstu jer je HDZ bio na vlasti u koaliciji s poslanicima nacionalnih manjina, uključujući Samostalnu demokratsku srpsku stranku (SDSS), koja je izolovala stranku od njenih desničarskih birača. Dvadeset peta godišnjica vojne operacije Oluja 2020. godine ojačala je to osećanje prema HDZ-u kada je premijer Andrej Plenković pokazao saosećanje za srpske civile ubijene tokom ofanzive i nakon nje, naglasivši da pobednik mora znati da oprosti da bi pomirenje napredovalo.[ii] Kao umereni političar čija je većina u parlamentu zavisila od podrške predstavnika srpske manjine, Plenković je želeo da spoji hrvatsko slavljenje pobede sa ustupcima koji bi doprinosili pomirenju kako bi ojačao svoju poziciju. Pozicionirajući HDZ više prema centru, Plenković je pokušao da distancira stranku od etnonacionalističkih grupa koje otvoreno promovišu aspekte šovinizma i političkog ekstremizma.
Godišnjice 2021. – stvari koje su ostale iste
Svečanost 2021. godine počela je tako što su najviši zvaničnici vlade obeležili događaje iz marta 1991. godine, kada je hrvatska policija oslobodila stanicu koju su srpski pobunjenici zauzeli u Pakracu. Iako je prvi oružani napad završen bez žrtava, mnogi hrvatski istoričari taj događaj predstavljaju kao početak rata u Hrvatskoj. Kasnije istog meseca, Plenković i drugi zvaničnici obeležili su smrt Josipa Jovića, pripadnika hrvatskih specijalnih policijskih snaga koji se smatra prvim ubijenim hrvatskim braniteljem.[iii] Pad Vukovara, zvaničan praznik i neradni dan od 2020. godine, bio je poslednja komemoracija na najvišem nivou, koja je predstavljala vrhunac slavljeničke godine i nadalje obuhvatila narodno sećanje na hrvatsko ratno stradanje. Vukovar, popularno nazvan „grad heroj“, jedno je od centralnih mesta u hrvatskoj politici sećanja i simbolizuje hrvatsku žrtvu.
Komemoracije događaja iz 1991. godine su 2021. godine pokazale kontinuitete i diskontinuitete sa ukupnom politikom ratnog sećanja. Ukupan ton političkih govora odražavao je obrazac po kojem hrvatske vlasti od devedesetih godina obeležavaju ratne događaje, usredsređene na kulturu pobede. Pored toga, komemorativni diskursi odgovarali su dominantnom narativu koji je devedesetih godina izgradio predsednik Franjo Tuđman. Taj narativ se usredsređuje na velikosrpsku agresiju te hrabrost i žrtvu hrvatskih branitelja u odbrani otadžbine, koje donose slobodu i državnost nakon hiljadugodišnjeg sna Hrvata o nezavisnoj državi. Na taj način, HDZ je od 2000. godine ostao lojalan svojim dragocenim principima. Ti principi se fokusiraju na Tuđmana, državnost kao vrhunac hiljadugodišnje borbe i patronatski odnos prema veteranima, pri čemu veterani dobijaju simbolične pohvale i materijalnu korist u zamenu za političku podršku i lojalnost političkoj eliti.
Protokoli iz 2021. godine zanemarili su događaje koji su u suprotnosti s dominantnom ratnom naracijom hrvatskog junaštva i viktimizacije. Tako zvaničnici vlade nisu obeležili ratne zločine koje su 1991. godine hrvatske snage počinile nad srpskim civilima u Zagrebu, Sisku, Osijeku, Pakračkoj Poljani i Vukovaru. Iako su takvi gestovi bili mogući u komemoracijama operacije Oluja, 1991. godina je rezervisana isključivo za hrvatsku žrtvu u zvaničnoj politici sećanja. Pominjanje organizovanih ratnih zločina nad srpskim civilima poremetilo bi ideju da o tome nema pregovora za hrvatske nacionaliste: da su samo Hrvati žrtve planiranih ratnih zločina. Jednodimenzionalni pogled na događaje iz 1991. godine je pojednostavljena priča, prema kojoj su Srbi prvi počinili zločine, što je dovelo do izolovanih i neplaniranih zločina od strane hrvatskih snaga, posmatranih kao čin preterane osvete. Čak i u slučaju ranije pomenutog obeležavanja Jovića kao prvog palog branitelja, državni zvaničnici nisu želeli da se potencijalno suoče s dominantnom ratnom interpretacijom obeležavanjem smrti hrvatskog policajca Gorana Alavanje, etničkog Srbina ubijenog na dužnosti od strane srpskih pobunjenika u novembru 1990. godine.
Pregovaranje o dominantnom narativu
Međutim, neki aspekti godišnjica 2021. godine bili su u suprotnosti s načinom na koji su ratni događaji bili obeleženi prethodnih godina. Jedna od tih karakteristika bila je pominjanje mira, očuvanja mira i pacifizma. Govoreći u Pakracu, Plenković je izdvojio lokalne mirovne napore i pojedince koji su promovirali miran suživot Hrvata i Srba pre nego što su ućutkani. Obeležavajući početak bitke za Vukovar, u septembru 2021. godine, Plenković je podsetio na Tuđmanovu posetu gradu 1997. godine i govor kojim je pozvao na mir i pomirenje. Uvodeći te elemente, Plenković je imao za cilj izgradnju politike sećanja oko ideje da je Hrvatska pobednik rata koji treba da oprosti, ali ne i da zaboravi, poraženim Srbima u Hrvatskoj kako bi negovali pomirenje i miran suživot. U tu svrhu, Boris Milošević, potpredsednik Vlade iz SDSS-a, došao je u Vukovar 2021. godine čineći „korak ka prevazilaženju podela“ između Hrvata i Srba, baš kao i u Kninu 2020. godine.
Bilo da je u pitanju istinska promena politike ili rezultat političkih kompromisa sa SDSS-om, hrvatski zvaničnici predstavili su Srbe u Hrvatskoj u radikalno drugačijem svetlu tokom ratnih komemoracija 2021. godine. Zvaničnici više ne nazivaju Srbe pobunjeničkom grupom kolektivno odgovornom za zločine nad Hrvatima, već hrvatskim građanima koje je srpska propaganda prevarila da se sukobe s novorođenom hrvatskom državom, kako je to Plenković formulisao u Pakracu 2021. godine. Nadalje, za razliku od prethodnih komemorativnih govora i zvaničnih dokumenata o ratu, kao što su Deklaracija o Domovinskom ratu i Zakon o hrvatskim braniteljima iz Domovinskog rata i članovima njihovih porodica, govori iz 2021. godine gotovo izostavljaju Srbe i srpske pobunjenike, osim u slučaju Pakraca. Odgovornost za ratne zločine pripisuju JNA, paravojnicima iz Srbije i jugoslovenskom političkom rukovodstvu sa Slobodanom Miloševićem na čelu. Na primer, u Vukovaru je Plenković rat predstavio kao sukob „Miloševićevog totalitarnog režima“ i mlade demokratske hrvatske države.
Državni zvaničnici su 2021. godine koristili različitu ratnu retoriku za promovisanje jedinstva unutar savremene hrvatske države izvan etničkih granica. Ideja o jedinstvu nije novo shvatanje hrvatskog naroda iz HDZ-a, a stranka ju je uvek promovisala, premda unutar etnički zacrtane hrvatske nacije, iz Tuđmanove ideje svehrvatskog pomirenja. Hrvatskoj demokratskoj zajednici je 2021. godine bilo potrebno jedinstvo kako bi ostala na vlasti s tankom većinom u parlamentu i u koaliciji sa Srbima. Da paralela sa 1991. bude još eksplicitnija, vlada je u oktobru 2021. godine u Vukovaru okupila članove takozvane vlade nacionalnog jedinstva iz 1991–1992. godine, koaliciju gotovo svih stranaka pod rukovodstvom HDZ-a. Tamo su bivši članovi vlade rekli da je jedinstvo, uprkos stranačkoj pripadnosti, ključno za njihovu pobedu u ratu, kao i jedinstvo koje je Hrvatskoj potrebno 2021. godine.[iv]
Zaključak
Na retoričkom nivou, čini se da se vlada odlučila za zaokret u politici sećanja kako bi pokušala da prizemlji hrvatski nacionalizam u građansku, neetničku verziju. Tako su se, sećajući se događaja iz 1991. godine, zvaničnici vlade prisećali puta kojim je Hrvatska krenula da bi se u potpunosti integrisala u EU i NATO, dok je navodno gradila funkcionalnu liberalnu demokratiju koja poštuje prava nacionalnih manjina.
Međutim, u suštini, mnogo toga se nije promenilo. Iako zvaničnici nisu masovno optuživali Srbe za rat i zločine, takvi pojmovi se nalaze u popularnoj kulturi, pravnim dokumentima, medijima i akademskim krugovima. Taj kontekst nije bio nešto što je vlada nasledila od svojih prethodnika, već nešto što je negovala s različitim grupama. Iako su zvaničnici svoju agresivnu retoriku okrenuli prema Srbiji, ona neminovno ima reperkusije na Srbe u Hrvatskoj, koje hrvatski nacionalisti doživljavaju kao strano telo u Hrvatskoj.[v] Svaki budući verbalni sukob sa Srbijom doprineće marginalizaciji Srba u Hrvatskoj i poslužiće kao izgovor za slično ponašanje među nacionalistima u Srbiji. Dakle, nakon borbe oko teritorije ili tumačenja čija je strana bila odgovorna za rat, Hrvatska sada pokušava da udalji Srbe u Hrvatskoj od Srbije.
Isključujući pominjanje zločina počinjenih nad Srbima 1991. godine i autentičnog srpskog glasa, vlada nije učinila ništa da promeni postojeće obrasce hrvatskog etnonacionalizma koji je Srbe konstruisao kao Druge prema pojmovima dominantnog narativa. Dakle, srpska perspektiva ostaje skrivena i drugačija, bez javne percepcije srpskog sećanja na mikronivou, jer ostaju na marginama hrvatskog društva. Takvi retorički obrti neće promeniti upornu diskriminaciju i marginalizaciju srpske zajednice koja izumire. Pored toga, gestovi poput omekšavanja retorike neće promeniti uslove života srpske zajednice: mnoga sela posle rata su imala ograničen ili nikakav pristup struji, tekućoj vodi i drugoj infrastrukturi. Mnogi Srbi i dalje se bore da se vrate na svoja predratna mesta rođenja ili da ostvare svoja prava. Iako tehnički zaštićeni ustavnim pravom, Srbi se često suočavaju s diskriminacijom i nedostacima koji mnoge odvraćaju od učešća u javnom životu. Hrvatska mora da se pozabavi tim pitanjima, a promena retorike verovatno će imati samo ograničen uticaj.
Sven Milekić je stipendista Irish Research Council i doktorand istorije na Univerzitetu Maynooth u Irskoj. Ovaj tekst nastao je u okviru Memory Activism Fellowship u Fondu za humanitarno pravo.
[i] Činjenica da su tokom sukoba obezbeđeni međunarodno priznanje i državna nezavisnost, osim ljudskih gubitaka i razaranja, konstruisala je rat kao centralni istorijski događaj za savremenu hrvatsku državu i izgradnju nacije. Politika dominantnog sećanja uokvirila je Hrvatsku i Hrvate isključivo kao pobednike i žrtve rata.
[ii] Plenković i najviši državni zvaničnici takođe su odali poštu srpskim civilima koje su ubile hrvatske snage i nepoznati počinioci u dva sela, u avgustu i septembru 1995. godine. Odavanje počasti žrtvama u dva određena sela odražavalo je postojeće tumačenje da su zločini koje su hrvatske snage počinile nad srpskim civilima bili izolovani i neplanirani incidenti, za razliku od zločina srpskih pobunjenika i JNA. Vidi: https://www.recom.link/wp-content/uploads/2020/10/Obelezavanje-pobede-i-komemoracija-zrtava-Ouje.pdf
[iii] Zvanični termin za veterane, uključujući i policajce i vojnike, u pravnim dokumentima, nazivima institucija, medijima, akademskoj zajednici i popularnoj kulturi.
[iv] Zanimljivo je da se ovaj događaj od 1991. godine nazivao „vladom nacionalnog jedinstva“, a sada je nazvan „vladom demokratskog jedinstva“, čime ga se pokušava svesti na zajednički imenitelj, demokratiju.
[v] Tuđman je 1998. godine uverio svoje oficire da je „srpsko pitanje“ rešeno i da više neće biti 12% Srba koji bi mogli da ugroze Hrvatsku. Vidi: https://www.portalnovosti.com/otpis-stanovnistva-olujna-pustinja
