Deceniju od ulaska u EU i od oslobađanja generala optuženih za ratne zločine, Hrvatska je uklesala u kamen sećanje na operaciju Oluja iz 1995. godine, dok je srpskoj zajednici ponudila simbolične ustupke.
Piše: Sven Milekić
U avgustu 1995. godine Hrvatska je pokrenula operaciju Oluja protiv srpskih pobunjeničkih snaga,[i] zauzimajući veći deo teritorije koja je bila okupirana od 1991. godine i omogućavajući povratak hrvatskih izbeglica.[ii] Kako je Oluja de facto okončala rat u Hrvatskoj, ona ima centralnu poziciju u hrvatskoj politici sećanja. Istovremeno, Oluja i poziv srpskog rukovodstva na evakuaciju naveli su preko 150.000 Srba da u strahu od odmazde napuste Hrvatsku. Pored toga, hrvatske snage i nepoznati pojedinci ubili su stotine uglavnom starijih srpskih civila koji su ostali u zemlji, nakon čega su usledile višemesečne masovne pljačke i uništavanje imovine. Obim zločina koje hrvatske vlasti nisu na zadovoljavajući način procesuirale i opstrukcija povratka srpskih izbeglica promenili su etnički sastav zemlje, istovremeno trujući međuetničke odnose.[iii]
2013: Ulazak u EU i guranje stigme pod tepih
Tokom pretpristupnog procesa, bavljenje devedesetim i procesuiranje ratnih zločina bili u fokusu hrvatske dnevne politike i medija. Od ulaska Hrvatske u Evropsku Uniju 2013. godine, ova pitanja postala su nevažna. Žalbeno veće Međunarodnog krivičnog suda za bivšu Jugoslaviju (MKSJ) je 2012. godine oslobodilo hrvatske generale Antu Gotovinu i Mladena Markača optužbi za zločine počinjene tokom i nakon Oluje.[iv] Iako je Tribunal utvrdio da jesu počinjeni zločini i pozvao Hrvatsku da ih procesuira, hrvatski mediji, političke elite i udruženja veterana uzeli su oslobađajuću presudu generalima kao konačnu potvrdu nevinosti Hrvatske. To je doprinelo javnom slavlju širom Hrvatske, na kojem su dočekali generale kao nevine heroje kojima se nepravedno sudilo, umanjujući značaj počinjenih zločina.
Hrvatska politika sećanja sada je bila nesputana ograničenjima međunarodne zajednice i MKSJ-a, smatrajući presudu konačnom simboličnom pobedom nad kontranarativima o ratu iz devedesetih godina. Na proslavama Oluje 2013. i 2014. godine hrvatski zvaničnici i branitelji naglašavali su da su generali i cela Hrvatska žrtve nepravednog suđenja i tretmana.
2015: Godišnjice Oluje na ivici ekstremizma
Proslava Oluje 2015. godine održana je nepuna tri meseca uoči parlamentarnih izbora, dok se koalicija levog centra pripremala za suočavanje s opozicionom Hrvatskom demokratskom zajednicom (HDZ). I dok je vlada odlučila da podilazi militarističkim osećanjima među opštim stanovništvom organizovanjem vojne parade u Zagrebu, HDZ i desničarske grupe i akteri preuzeli su kontrolu nad centralnom ceremonijom u Kninu dan kasnije. Na kraju, kninska svečanost predstavljala je spoj protokolarnih i pučkih aktivnosti koje su proizašle iz desničarskih ekstremističkih ideja i simbola: govora mržnje, antisrpskih pokliča i širenja ustaških insignija i simbolike.
Iako blago ublažen, ovaj desničarski radikalizam bio je prisutan i narednih godina. Aktivnosti koje su na marginama centralne ceremonije predvodile gore pomenute grupe, krajnje desničarski političari i veterani paravojnih jedinica,[v] poslužile su kao nacionalističko i populističko ometanje glavne ceremonije, što će se nastaviti i tokom 2020-ih. Kada je Andrej Plenković 2016. godine postao premijer i predsednik HDZ-a, vlada je deradikalizovala centralnu ceremoniju, gurajući radikalne veterane na margine. Vremenom je policija počela da hapsi pojedince koji su koristili ustašku simboliku, a poslednjih godina je čak i sprečavala radikalne grupe da uopšte dođu do Knina.
2020: Hrvatska kao pobednik koji oprašta
Ograđujući se od desničarskih birača, Plenković je u novu politiku sećanja uključio i smirivanje boračkih udruženja i određene ustupke radikalima, pored njihove delimične marginalizacije. Ova politika sećanja proizašla je iz političke koalicije sa Samostalnom demokratskom srpskom strankom (SDSS). Kako je većina HDZ-a u Saboru zavisila od podrške SDSS-a, vladini zvaničnici promenili su retoriku tokom obeležavanja Oluje i ratnih događaja.
Iz ovih razloga je na 25. godišnjicu operacije Oluja 2020. godine pored uobičajene glorifikacije hrvatske pobede vlada stavila naglasak i na pomirenje Hrvata i Srba. Plenković je na svečanosti u Kninu,[vi] pozivajući se na govor Franje Tuđmana, naglasio kako pobednik koji ne zna da oprosti „sadi seme budućih sukoba“. Postavljajući Hrvatsku kao pobednika i žrtvu „velikosrpske agresije“, Plenković je naglasio da Hrvatska treba da ponudi ruku mira hrvatskim Srbima. Plenković je tvrdio da razume da je Oluja traumatična za Srbe koji je povezuju isključivo sa svojim egzodusom iz Hrvatske, što, prema rečima premijera, treba pripisati Krajini, a ne hrvatskom rukovodstvu. Na kraju je osudio zločine koje su hrvatske snage počinile tokom i nakon Oluje kao „ružan ožiljak“ u inače pravednom i odbrambenom Domovinskom ratu.
Vlada je 2020. godine zvanično odala počast žrtvama Oluje, a Plenković i potpredsednik Vlade i ministar ratnih veterana, Tomo Medved, učestvovali su na komemoracijama za ubijene srpske civile u selima Grubori i Varivode. Plenković je u Varivodama osudio ove zločine kao pojedinačna dela koja su se sprovodila protiv državne politike, oživljavajući dominantnu ideju prema kojoj zločini u Hrvatskoj nisu bili planirani, već individualni, sporadični i ekcesni.
Delimično drugačije tumačenje o ulozi hrvatskih Srba poslužilo je istoj svrsi kao i 30. godišnjica početka rata 2021. godine: jačanju političke veze između HDZ-a i SDSS-a, distanciranju Plenkovićeve vlade od krajnje desničarskih birača i članova stranke i usmeravanju krivice za rat isključivo na Srbiju. Iako hrvatski političari ponekad krive hrvatske Srbe za rat, rado naglašavaju ulogu Srbije kao pravog inicijatora sukoba. Ovaj narativ bio je prisutan i na proslavi Oluje ove godine u Kninu, gde je Plenković izjavio da će Hrvatska ustati protiv pokušaja Srbije da „kriminalizuje“ operaciju i procesuira ratne zločine počinjene u Hrvatskoj.
Uprkos tome što je gurnuo ekstremni etnonacionalizam na margine i priznao srpske žrtve, zvanične proslave operacije Oluja promenile su se samo kozmetički tokom cele decenije. Bez imperativa da se pridržava bilo kakvog spoljnog pritiska za suočavanje sa prošlošću i oslobađanje generala, Hrvatska je u potpunosti utvrdila svoje nacionalističke komemorativne prakse. Čak i pominjanje srpskih žrtava jača hrvatski nacionalizam, jer ih zvaničnici predstavljaju van konteksta i kao transgresije inače uzorno izvedene vojno-policijske operacije. Stoga delimični zaokret Hrvatske u politici sećanja predstavlja novi način promocije nacionalističkih interpretacija rata devedesetih kroz političku saradnju između HDZ-a i SDSS-a.
[i] Za više informacija o srpskoj pobuni (1990-95) i njihovoj međunarodno nepriznatom entitetu, Republici Srpskoj Krajinii: Nikica Barić, Srpska pobuna u Hrvatskoj (Zagreb: Golden Marketing, 2005); Pål Kolstø i Davor Pauković, „The short and brutish life of Republika Srpska Krajina: failure of a de facto state“ u Ethnopolitics, vol. 13, br. 4 (2014), str. 309-327.
[ii] Više o operaciji Oluja: Barić, Srpska pobuna, str. 533–567.
[iii] Više o tome kako Oluja utiče na srpsko-hrvatske odnose: Vjeran Pavlaković, „From conflict to commemoration: Serb-Croat relations and the anniversaries of Operation Storm“ Serbo-Croat relations: Political cooperation and national minorities, (2009), pp. 73-82.
[iv] Za više informacija o kontroverzama presude Gotovini i ostalima: Janine Natalya Clark, ‘Courting controversy: The ICTY’ s acquitation of Croatian generals Gotovina and Markač ’u Journal of International Criminal Justice, vol. 11, br. 2 (2013), str. 399-423.
[v] U junu 1991. godine radikalno desna Hrvatska stranka prava (HSP) osnovala je paravojnu jedinicu Hrvatske obrambene snage (HOS) kako bi se suprotstavili srpskim paravojskama i Jugoslovenskoj narodnoj armiji (JNA). Kao i HSP, HOS je koristio i ustaške insignije i simboliku. Za više informacija o HOS-u: Velimir Veselinović, Hrvatska stranka prava od 1990. do 2011.: Na izvoru desnog radikalizma i populizma (Zagreb: Despot infinitus, 2019), str. 116-146; Sven Milekić, “Croatia ‘s 1990s paramilitaries: from government critics to collaborators”, Balkan Insight, 6. maj 2020, https://balkaninsight.com/2020/05/06/croatians-1990s-paramilitaries-from-government-critics-to-collaborators/.
[vi] Za više informacija o proslavi Oluje 2020. godine: Sven Milekić, „Obilježavanje ‘Oluje’ u Hrvatskoj 2020. godine”, u Jeleni Đureinović (ur.), Pomirenje i zvanične politike sećanja: obeležavanje pobede i komemoracija žrtava vojno-policijske akcije „Oluja“ u Hrvatskoj i Srbiji (Beograd: REKOM mreža pomirenja, 2020), str. 5-8.
